Σωκράτης και Πλάτων - διάλογος "Κρίτων"

                                   

                                                                                                                   Του Βενετσάνου Γιώργου   
      

Ο διάλογος «Κρίτων» που έχει γραφτεί από τον Πλάτωνα, αποτελεί ένα φιλοσοφικό διάλογο ανάμεσα στο Σωκράτη και τον πλούσιο φίλο του Κρίτωνα, που είχε πάει στο χώρο κράτησης, για να του αναγγείλει ότι είχε προετοιμάσει τη δραπέτευσή του. Ο Σωκράτης όμως αρνήθηκε να υπακούσει στα κελεύσματα του φίλου του. Το γιατί όμως θα προσπαθήσουμε να το δούμε μέσα από τις οποίες διαφορετικές αναγνώσεις του διαλόγου υπάρχουν, καθώς και την συνέπεια απέναντι στα λογικά επιχειρήματα του φιλοσόφου, όταν έδωσε την απάντηση στον Κρίτωνα.

                                                         

Η απογοήτευση του Πλάτωνα από τα υπάρχοντα πολιτεύματα   
     Όπως λέγει ο ίδιος ο Πλάτωνας στην 7η Επιστολή του, όταν ήταν ακόμη νέος φιλοδοξούσε να ασχοληθεί με την πολιτική. Όμως λόγο των ολιγαρχικών αν και συμπαθών προς αυτή την πλευρά, απογοητεύεται γρήγορα, ένας από τους λόγους ότι προσπάθησαν (χωρίς επιτυχία) να καταστήσουν συνένοχο στις βιαιοπραγίες ακόμη και τον Σωκράτη. Την ιδία απογοήτευση όμως δοκίμασε και με το πολίτευμα της δημοκρατίας, όταν  καταδικάστηκε ο δάσκαλός του ο Σωκράτης «ο δικαιότερος άνθρωπος της εποχής», σε θάνατο (399 π.Χ), για αθεΐα και διαφθορά της νεολαίας. Είχε συλληφθεί με την κατηγορία ότι «εισήγαγε καινά δαιμόνια», δηλαδή έφερνε καινούριους θεούς και καινούριες δοξασίες. Ο Σωκράτης δεν υπήρξε άθεος, ήταν όμως είρωνας και έκανε την ειρωνεία του εργαλείο για σκέψη, αναζήτηση και φιλοσοφική έρευνα. Στην αμφισβήτηση πλησίαζε στην σκέψη τους σοφιστές. Στην περίπτωση του Σωκράτη, η θρησκεία αποτέλεσε το πρόσχημα πίσω από το οποίο κρύβονταν οι πολιτικοί λόγοι της δίωξης, μιας και οι απόψεις του δεν θεωρηθήκαν δημοκρατικές. Ο Πλάτωνας αναγκάσθηκε έτσι να θεωρήσει ότι μόνο μέσα από την αληθινή φιλοσοφία έχει την δυνατότητα να δει κανείς το δίκαιο παντού και αυτό θα γίνει, όταν εκείνοι που σωστά και γνήσια φιλοσοφούν, πάρουν στα χέρια τους την πολιτική εξουσία, ή οι πολιτικοί, από μια θεία βουλή, φιλοσοφήσουν αληθινά.

Διάλογος «Κρίτων» 
   Ο  Πλάτων γράφει διαλόγους όχι φιλοσοφικές πραγματείες, κάτι που ίσως ξενίζει τον σημερινό αναγνώστη. Δεν ξένιζε όμως τον αναγνώστη της εποχής του Πλάτωνα, ο οποίος εύκολα θα συγκατέλεγε τον ιδρυτή της Ακαδημίας στους μαθητές του Σωκράτη που καλλιέργησαν το συγκεκριμένο είδος. Μην ξεχνάμε, άλλωστε, ότι έχουμε να κάνουμε με μια περίοδο κατά την οποία ο συνεχής πεζός λόγος, που για εμάς αποτελεί τον αυτονόητο τρόπο με τον οποίο εκφράζει ένας φιλόσοφος τις ιδέες του, μόλις έχει αντικαταστήσει τον ποιητικό. Λέγεται ότι ο Πλάτων είχε στο μυαλό του να γράψει θεατρικά έργα, όταν όμως γνώρισε τον Σωκράτη, τα έκαψε (Διογ. Λαέρτιος 3.5). Η μορφή που αναμφίβολα καθόρισε την πνευματική συγκρότηση του Πλάτωνα είναι ασφαλώς ο Σωκράτης, ο οποίος κοσμεί τους πρώιμους (διάλογους) ως ο κύριος συνομιλητής στους περισσότερους από αυτούς (ο Πλάτων πουθενά δεν εμφανίζεται ο ίδιος, αλλά μιλούν αλλά πρόσωπα). Αν και οι διάλογοι είναι φιλοσοφικά έργα και τα επιχειρήματα που παρουσιάζονται κανονικά εκπροσωπούν τον συγγραφέα, το ότι ο Σωκράτης εμφανίζεται στα πρώιμα έργα του, οδηγεί αρκετούς στην άποψη ότι σε αυτούς τους διάλογους ο Πλάτωνας παρουσιάζει το σκεπτικό του Σωκράτη, είναι μια άποψη η οποία όμως δεν τεκμηριώνεται πλήρως, λόγο έλλειψης στοιχείων.
Ο συγκεκριμένος διάλογος παρουσιάζει το Σωκράτη με τον πιστό του φίλο Κρίτωνα, όταν τον επισκέπτεται στη φυλακή, έχοντας οργανώσει πλήρως την απόδραση του δάσκαλου του, ο οποίος όμως αρνείται να συναινέσει να φύγει παράνομα, λέγοντας ότι κάτι τέτοιο θα ήταν άδικο. Πρόκειται για ένα έργο σύντομο, απλό σε αφήγηση με δυο μόνο δυο πρόσωπα. Μπορούμε να πούμε ότι δεν είναι το έργο που αποθεώνει το κράτος, αλλά δεν αντίκειται και στις αρχές του φιλελευθερισμού.   Δεν αποθεώνει το κράτος, γιατί ο φιλόσοφος αποδέχεται ότι υπάρχει εναλλακτική λύση στην υπακοή στο νόμο, η οποία είναι να πειστούν τα όργανα της πόλης ότι ο νόμος διέπετε από αδικία. Ο Σωκράτης πιθανών εννοεί ως εναλλακτική της υπακοής στο νόμο, αυτό που θα λέγαμε σήμερα αντιρρησίας συνείδησης ή αν η προσπάθεια να πειστούν οι νόμοι οδηγηθεί  σε αποτυχία, είναι ο καθένας υποχρεωμένος να υπακούσει ή όχι, με ότι αυτό συνεπάγεται. Επίσης δεν αποδέχεται την απόλυτη εξουσία στον πολίτη από την πόλη, αποδέχεται όμως ότι αυτή η είναι σχέση ισχυρή και ταυτόχρονα εξάρτησης.                              

Στο διάλογο «Κρίτων» αφήνεται να φανεί ότι έχει απολυταρχικό χαρακτήρα, όμως  ο kraut  παρά το ότι αναγνωρίζει ως αντιδημοκρατικές αρκετές θέσεις του Σωκράτη στους πρώιμους διάλογους, επιχειρηματολογεί ενάντια στην ερμηνεία του Κρίτωνα ως απολυταρχικού διάλογου, βασιζόμενος στο γεγονός  ότι οι νόμοι  προσφέρουν και την εναλλακτική λύση της πειθούς αντί της πλήρης υπακοής σε αυτούς. Επίσης ο kraut πιστεύει ότι η εναλλακτική λύση δεν είναι να πείσει κάποιος τους νομούς, δηλαδή την πόλη, αλλά να κάνη προσπάθεια να τους πείσει. Αυτή η προσπάθεια και μόνο δικαιώνει την ανυπακοή. Ο kraut στην ανάλυση του δεν μας εξηγεί ένα χαρακτηριστικό απόσπασμα του διάλογου, όπου ο Σωκράτης παρομοιάζει  τη σχέση του με τους νόμους με αυτή του πατερά - παιδιού και κυρίου – δούλου. Οι γνωρίζοντες όμως τα ήθη της αρχαιότητος δεν είναι δυνατό να υποθέσουν ότι ένας δούλος αφού αποτύχανε να πείσει το κύριο του, θα μπορούσε στη συνεχεία να μην τον υπακούσει, ήταν αδύνατο.      


                                                                      

Παρατηρούμε ότι ο kraut μέχρι ενός σημείου ακολουθεί τα βήματα του Woozley, που θεώρει ότι ο Κρίτωνας επιτρέπει την ανυπακοή στους νομούς κάτω από ορισμένες προϋποθέσεις, παράλληλα όμως πηγαίνει και ένα βήμα παραπέρα, όταν αρνείται ότι κάποιος που απέτυχε να πείσει πρέπει να ακολουθήσει τις διαταγές της πόλης. Καίρια αντίρρηση στα λεγόμενα του kraut είναι ότι η ερμηνεία που δίνει, δεν είναι δυνατόν να γενικευθεί, διότι δεν υπάρχει νομικός κώδικας που θα μπορούσε να σταθεί ακόμη και για μια μέρα, αν επέτρεπε την ανυπακοή με τον όρο ότι κάποιος προσπαθεί να πείσει. Ακόμη και ο ίδιος ο Σωκράτης τονίζει την σημασία της υπακοής στο νόμο όταν κάνει σύγκριση των ευνομούμενων πόλεων με αυτές που βασιλεύει η αταξία (53d). Με βάση αυτά τα δεδομένα γίνεται κατανοητό ότι ο Κρίτωνας δεν είναι τόσο φιλελεύθερος όσο θεωρεί ο kraut. Στον Κρίτωνα δεν αποθεώνεται το κράτος παρά το ότι οι νομοί λένε ότι πόλη δεν γίνεται να υπάρξει αν οι δικαστικές αποφάσεις είναι μη εφαρμόσιμες «έργω ω έπιχειρείς διανοή τους τε νόμους ήμάς και σύμπασαν την πόλιν το σόν μέρος; Ή δοκεί σοι οίον τε» (50b). Οι νόμοι παρομοιάζονται ως κύριοι και ως δούλοι οι πολίτες, επιτρέπουν όμως επιτρέπουν την εναλλακτική λύση της πειθούς και λένε για συμφωνία πόλης και πολίτη (52d9-cI) και εν τέλει αν οι οροί που βάζουν οι νόμοι δεν αρέσουν στον πολίτη, υπάρχει εναλλακτική λύση της εξορίας (51e - 52a). Παρατηρούμε ότι στο συγκεκριμένο διάλογο έχουμε μια ισορροπία μεταξύ φιλελευθέρων και απολυταρχικών στοιχείων, με τα δευτέρα να υπερισχύουν, αν και όχι ολοκληρωτικά. Στην ερμηνεία που δίνει ο Woozley για τον Κρίτωνα, δεν παρουσιάζει κανένα στοιχείο που να μπορεί να αποδείξει ότι η πειθώ σαν λύση εναλλακτική ως προς την υπακοή, εφαρμόζεται μόνο στην περίπτωση της φιλοσοφίας. Αν θεωρήσουμε ότι αυτή είναι η θέση του φιλοσόφου, θα είχαμε μια και μοναδική εξαίρεση: αφαιρώντας την φιλοσοφία όλοι οι άλλοι νομοί θα ήταν εξ ορισμού δίκαιοι, είναι όμως έτσι; Από την στιγμή που ο Πλάτωνας δεν φαίνεται να αποδέχεται κάτι τέτοιο στον Κρίτωνα.                                                          

Ο Euben πρεσβεύει ότι η αρχή του νόμου στον Κρίτωνα, είναι εξαιρετικά άκαμπτη για να αποδώσει πιστά την εικόνα του διάλογου. Ενώ ερμηνεύει την απόφαση του Σωκράτη να μην απόδρασή σε καθαρά φιλοσοφικούς λόγους. Ο Bostock  επικαλείται την φανταστική στιχομυθία με τους νόμους, που λένε στο Σωκράτη ότι τους οφείλει υποταγή, γιατί ποτέ δεν έφυγε με την θέληση του από την Αθήνα, παρά μόνο μια φορά στη ζωή του, αυτό δείχνει ότι ήταν ικανοποιημένος μαζί τους. Είναι ένα επιχείρημα που φαντάζει ελαφρώς ανίσχυρο, εφόσον κάποιος μπορεί να μείνει και για άλλους λόγους σε μια πόλη.  Εν τέλει αυτό που παρατηρούμε  είναι ότι ο Σωκράτης του Πλάτωνα, δε δέχεται ως μη νομικός θετικιστής ότι πρέπει να υπακούμε σε ένα νόμο απλά και μόνο επειδή είναι νόμος, ενώ πιστεύει ότι οι νόμοι ακόμη και αν θεωρούντο θεόπνευστοι είναι ανθρώπινα δημιουργήματα, που εξυπηρετούν ανάγκες και επιθυμίες των πολιτών, ενώ Ο Κρίτωνας δηλώνει ότι μόνο σε ένα δίκαιο νόμο οφείλεται υπακοή (48c d6). Αν όμως πρέπει να υπακούμε σε όλους τους νόμους, τότε όλοι οι νομοί είναι δίκαιοι;.                                                                                                    

Ο Σαμαράς ερμηνεύει ως εξής: ο Πλάτωνας θεωρεί ότι οι νόμοι δεν ταυτίζονται με  ακρίβεια με την φιλοσοφική αλήθεια ή βρίσκονται αρκετά κοντά σε αυτή, όμως πιστεύει ότι οι νόμοι είναι δυνατόν να διατάξουν μια αδικία, αλλά αυτό είναι κάτι που γίνεται σπανίως. Η Τσούνα υποστηρίζει ότι ο πλατωνικός Σωκράτης είναι ο κατ’ εξοχήν Αθηναίος πολίτης, αλλά και σκληρός κριτής της αθηναϊκής δημοκρατίας, όμως στον Κρίτωνα αφήνει κατά μέρος τις όποιες αντιρρήσεις του, μετατρέποντας το θάνατο του σε ύψιστο παράδειγμα πολίτικης αρετής, για την οποία είναι σίγουρος ότι οι συμπατριώτες του θα συσχετίσουν την τελευταία πολιτική του απόφαση με την συνεχή ενασχόληση με την ηθική αρετή, την οποία ταυτίζει με την ηθική αρετή, άρα θα τον δουν ως ένα κακό ή καλό παράδειγμα. Με αυτό το τρόπο προσφέρει μια έμμεση ευεργεσία στην πόλη του  και αποτίνει τιμή στη δημοκρατία και τους θεσμούς της.       

                            

 Κρίτων 46β    

Στην παράγραφο 46β ο Κρίτωνας να θέλει να πείσει το φίλο του Σωκράτη ότι είναι λογικό να το επιχειρήσει να διαφύγει, μάλιστα του προσφέρει λεκτικά ένα σωρό επιχειρήματα προσπαθώντας να τον πείσει, να δεχτεί να δραπετεύσει, λέγοντας του ότι ο θάνατός του θα έκανε τους φίλους του να αισθανθούν μια ανυπόφορη απώλεια, θλίψη και θα γίνονταν η αφορμή να λέει ο κόσμος ότι οι μαθητές του κι οι φίλοι του αδιαφορήσαν για τη σωτηρία του δασκάλου τους, αν και μπορούσαν να την πραγματοποιήσουν. Ο Σωκράτης από την πλευρά του θεώρει λογικά τα λεγόμενα ως προερχόμενα από στενό του φίλο, βάζει μπροστά όμως ένα αλλά, αποκλείοντας τα ως μη ορθή κίνηση, λέγοντας του ότι: «ὦ φίλε Κρίτων, ἡ προθυμία σου πολλοῦ ἀξία εἰ μετά τινος ὀρθότητος εἴη·…» παράλληλα του τονίζει τις αξίες του, στις οποίες βάζει μπροστά την σκέψη και δεν παρασύρεται από την γνώμη άλλου «ὡς ἐγὼ οὐ νῦν πρῶτον ἀλλὰ καὶ ἀεὶ τοιοῦτος οἷος τῶν ἐμῶν μηδενὶ ἄλλῳ πείθεσθαι ἢ τῷ λόγῳ ὃς ἄν μοι λογιζομένῳ βέλτιστος φαίνηται». 


   Ο Θάνατος του Σωκράτη σε πίνακα που φιλοτέχνησε ο Γάλλος ζωγράφος Ζακ-Λουί Νταβίντ το 1787                               

Ο Σωκράτης όπως τον παρουσιάζει ο Πλάτωνας, προτιμά να μείνει συνεπής σε όσα δίδασκε, από το να ακολουθήσει τον Κρίτωνα στη φυγή, λέγοντας ότι σε όλη του τη ζωή όλες του τις πράξεις και τις ενέργειες ήταν ρυθμισμένες  στον ορθό λόγο και την σωστή σκέψη και ότι αυτές του οι ενέργειες του επιβάλλουν να μην παίρνει στα σοβαρά, και να τον αφήνει αδιάφορο η γνώμη του όχλου. Σημασία για αυτόν έχει η γνώμη των «επαϊόντων», αυτών δηλαδή που έχουν διαμορφώσει μια σοβαρή γνώμη για τα διάφορα ζητήματα και γνωρίζουν τις καταστάσεις. Μάλιστα θέλοντας να γίνει ακόμη πιο πειστικός στο φίλο του επικαλείται τους νόμους και τους βάζει σε ένα φανταστικό διάλογο μαζί του να του ζητούν το λόγο λέγοντας του:   

  - Πως εσύ που μας τιμάς τώρα μας καταδικάζεις, ενώ ακόμη και αν δραπετεύσεις που θα πας να κρυφτείς; Θα ζήσης κολακεύοντας άλλους ανθρώπους και φερόμενος ως δούλος και τι άλλο θα κάνης εκτός από το να τρως και να πίνεις στην Θεσσαλία (εκεί θα τον έκρυβαν).                                               

 - Τι θα γίνουν τότε εκείνα τα λόγια για δικαιοσύνη και την υπόλοιπη αρετή;      
- Σωκράτη υπάκουσε σε μας που σε αναθρέψαμε και μη βάζεις ούτε τα παιδία σου, ούτε τη ζωή σου, ούτε τίποτα άλλο πάνω από το δίκαιο, για να μπορείς όταν θα πας στον Άδη, να τα χρησιμοποιήσεις όλα αυτά στην απολογία σου, μπροστά σε αυτούς που έχουν την εξουσία εκεί.  
  Με αλλά λόγια λέει: ότι η μάζα πιθανών να σας κατηγορήσει γιατί δεν φροντίσατε για τη σωτηρία του φίλου σας, αν και είχατε την δυνατότητα δωροδοκώντας το φύλακα, πλην όμως εκείνοι οι πολίτες που κατέχουν καλά τη σκέψη και τις ιδέες μου, θα καταλάβουν ότι αυτό που έγινε, ο θάνατός μου δηλαδή, ήταν κάτι το οποίο δεν γινόταν να αποφευχθεί.
  Μετά από αυτό το φανταστικό διάλογο με τους νόμους να τον κατευθύνουν, η άρνηση του Σωκράτη να δραπετεύσει είναι δεδομένη. Από την στιγμή που η πολιτεία είχε αποφασίσει το θάνατο του, αυτός έπρεπε να υπακούσει, σε αντίθετη περίπτωση θα έκανε αδίκημα απέναντι στην πατρίδα του αν καταστρατηγούσε την απόφασή της, ακόμη και αν θεωρούσε άδικη την απόφαση της πατρίδας να πεθάνει με κώνειο, έμεινε πιστός στην άποψη του ότι δεν θα έπρεπε να ανταποδώσει την αδικία με άλλη αδικία, καθώς οι νομοί είναι υπεράνω όλων. Ο Κρίτωνας μην έχοντας αλλά επιχειρήματα και θεωρώντας απόλυτα, σωστά και συνεπή τα όσα ειπώθηκαν, αναγκάστηκε να παραδεχτεί ότι: «Αλλ' ω Σώκρατες ουκ έχω λέγειν».   


                                 Τό μέρος όπου ο Σωκράτης ήπιε το κώνειο.

Διαβάζοντας το διάλογο του Πλάτωνα παρατηρούμε ότι έχουμε μπροστά μας ένα φιλοσοφικό έργο
όπου ο συγγραφέας δεν παρουσιάζεται πουθενά. Εδώ έχουμε την συνομιλία δυο πρόσωπων Κρίτων - Σωκράτης, ενώ τα επιχειρήματα τουλάχιστον από την πλευρά του Σωκράτη, δείχνουν να έχουν ένα αινιγματικό χαρακτήρα. Πιθανόν η λογική αυτή, ίσως είναι εργαλείο λόγου του Πλάτωνα, σε μια προσπάθεια ο αναγνώστης να γίνει μέτοχος στη διάλογο και στην δράση που εξελίσσεται, ερμηνεύοντας όσα λένε οι πρωταγωνιστές, έτσι ίσως κατανοήσουμε την τεχνική της φιλοσοφικής συζήτησης μέσα από την οποία γίνεται δυνατόν, διαφορετικές απόψεις να καταλήξουν σε μια ενιαία θέση. 

Ο πλατωνικός διάλογος αναπαριστά τη μέθοδο με την οποία σκεφτόμαστε και φτάνουμε στη διατύπωση κρίσεων. Έτσι, εξηγείται ίσως και η απουσία του Πλάτωνα από τους διαλόγους, αφήνοντας τους πρωταγωνιστές του να μιλούν, ενώ ο ίδιος αποστασιοποιείται από όσα αυτοί λένε.                                                                                                                                                              

                                                                                               

Βιβλιογραφικές πηγές                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                              

Μτφρ. Η.Ε. Κορμπέτη. 1997. Πλάτωνος Επιστολή Ζ'. Εισαγωγή, μετάφραση, σημειώσεις. Αθήνα: Στιγμή.

ΕΛΠ22/ΕΔΥ/ΨΔ-ΡΟΜ/1, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο. 

Μτφρ. Θανάσης Σαμαράς. 2003. Πλάτων, Απολογία Σωκράτους Κριτών. Εισαγωγή, μετάφραση, σχόλια. Αθήνα: ΖΗΤΡΟΣ.

Βούλα Τσούνα. 2010. Η διαθήκη του Σωκράτη προς τους Αθηναίους: Μια νέα ανάγνωση του Κρίτωνος,