Νεοελληνικό Θέατρο (1872 - 1901) "ΟΙ ΚΟΥΡΔΟΙ" του Γιάννη Καμπύση

                                                                                                 

                                                             Γιαννης Καμπύσης

Του Βενετσάνου Γιώργου

   Ο Καμπύσης Γεννήθηκε το1872 στην Κορώνη γιος του Αναστάσιου Καμπύση (ζωγράφου και αγιογράφου) και της Καλλιόπης Τριγγέτα. Ξάδερφος της μητέρας του ήταν ο πρωτοποριακός για την εποχή του, ποιητής Τάκης Παπατσώνης. Το πνευματικό περιβάλλον της οικογένειας του και όχι μόνο, σίγουρα επηρέασε τα ενδιαφέροντά του και παράλληλα του έδινε την ευκαιρία να διευρύνει τους ορίζοντές του. Τελείωσε το γυμνάσιο στην Καλαμάτα (1884-8), εκεί του δόθηκε η ευκαιρία να πάρει μέρος σε ερασιτεχνικές θεατρικές παραστάσεις. Το 1888 πήγε στην Αθήνα για να σπουδάσει νομικά. Τελείωσε τη σχολή το 1894, αλλά δεν εργάστηκε ως δικηγόρος, μια και από το 1896-1899 ήταν υπάλληλος του Υπουργείου Οικονομικών. Ήδη όμως από το 1893 είχε άρχισε να ασχολείται με τα γράμματα. Το 1895 δημοσίευσε το πρώτο διήγημα του, το «Παουλίνα-Παουλίνα», ενώ «Οι Κούρδοι» δημοσιεύονται το 1897. Επηρεασμένος από το ανανεωτικό κλίμα της πεζογραφίας της γενιάς του 1880, γίνεται φανατικός οπαδός του Ψυχάρη και συνεργάζεται στο περιοδικό «Η Τέχνη», με το οποίο ήλθε στην Ελλάδα η βορειοευρωπαϊκή λογοτεχνία και το λογοτεχνικό ρεύμα του συμβολισμού. Ένα ταξίδι στην Γερμανία και η παραμονή του για λίγο καιρό, δείχνουν ότι επηρεάζεται από τον νιτσεϊσμό και τις σοσιαλιστικές ιδέες. Τα νέα δεδομένα που αποκτά, τον οδηγούν να αναθεωρήσει παλαιές του απόψεις και τον φέρνουν σε ρήξη με παλαιούς του συνεργάτες και φίλους. Ο Καμπύσης γίνεται ένας από τους ανανεωτές του ελληνικού θεάτρου, που στην εποχή του κυριαρχείται από έργα γαλλικά, που θεωρούνταν κατώτερης ποιότητας σε σχέση με τα βορειοευρωπαϊκά.     

Τα θεατρικά έργα του χωρίζονται σε δύο κατηγορίες, η πρώτη από το 1895 – 1898 με τα νατουραλιστικά. Η δεύτερη από το 1898 - 1901 με τα έντονα συμβολιστικά. Ο Καμπύσης  δεν προλαβαίνει να ξετυλίξει όλο του το ταλέντο, μιας και αποβιώνει το 1901 στην Αθήνα σε ηλικία μόλις 29 ετών. Το θεατρικό του έργο «Οι Κούρδοι», ανεβαίνει για πρώτη φορά τον Αύγουστο του 1903 στην Νέα Σκηνή του Κ. Χρηστομάνου.   

               

Το θέατρο ιδεών                                                                                              

Η τελευταία εικοσαετία του 20 αιώνα, είναι μια ιδιαίτερος αξιοπρόσεκτη περίοδος για την νεότερη ιστορία μας. Κατά την διάρκεια της έχουμε πληθώρα από κοινωνικές αλλαγές, καθοριστικά ιστορικά γεγονότα και ιδεολογικές ζυμώσεις, που γεννούν αλλαγές στην μέχρι τότε φυσιογνωμία του ελληνικού κόσμου και τον οδηγούν σε ένα σύγχρονο στάδιο ανάπτυξης. Μέσα Σε αυτό το πλαίσιο δημιουργείται και το Θέατρο Ιδεών ή Κοινωνιστικό δράμα. Είναι η εισαγωγή στον κόσμο των ιδεών και των καθημερινών σχέσεων κατά τα ευρωπαϊκά πρότυπα, σκιαγραφούνται οι ανθρώπινοι τύποι, θίγονται κοινωνικοί θεσμοί, περιγράφονται ψυχολογικές καταστάσεις ανθρώπων, γίνεται προσπάθεια ανθρώπινης συμπεριφοράς και δράσης, με βάση τα κοινωνικά και ψυχολογικά αίτια. Τα έργα αναφέρονται κατεξοχήν στο θέμα της οικογένειας. Η παραδοσιακή μορφή της ελληνικής οικογένειας και των σχέσεων των μελών της, έχει ήδη ξεπεραστεί από την ανερχόμενη αστική τάξη, ενώ οι δεσμοί των ατόμων ανάμεσά τους που άλλοτε θεωρείτο ότι είχαν μόνιμη και απαράβατη ισχύ αμφισβητούνται. O κώδικας ηθικής ανατρέπεται, το άτομο αρνείται την αυτοδίκαιη ένταξη στην βάση της φυσικής του οικογένειας και ζητά πλέον καινούργια σχήματα που να ταιριάζουν περισσότερο στα καινούργια δεδομένα. Γενικά βλέπουμε ότι ένα από τα προπύργια της συντηρητικής κοινωνίας της εποχής, που είναι ο θεσμός της πατριαρχικής οικογένειας, πλέον αμφισβητείται και ενίοτε ανατρέπεται. Ενώ η γυναικεία χειραφέτηση είναι ένα από τα βασικά θέματα του Θεάτρου Ιδεών. Ένα άλλο αγαπητό θέμα των συγγραφέων του συγκεκριμένου είδους θεάτρου, είναι οι σχέσεις των τάξεων μεταξύ τους έτσι όπως είχαν διαμορφωθεί από την τότε πραγματικότητα. Συνήθως η διαστρωμάτωση των κοινωνικών τάξεων που παρατηρούμε στα έργα αυτού του είδους είναι τριπλή:                                                         

α) Η μεγαλοαστική τάξη. Κοινωνία διεφθαρμένη από το χρήμα. Στηρίζεται στην οικονομική της επιφάνεια και είναι ανεβασμένη με άνομα μέσα, ενώ ο πλούτος της χρησιμοποιείται για εκμαυλισμό συνειδήσεων.   

β) Η μικροαστική τάξη. Μια κοινωνία χωρίς προοπτικές και χτισμένη πάνω σε μια ψεύτικη ιδεολογία και μια ηθική που αποδεικνύεται κούφια, έχοντας ως βάση αναχρονιστικές αξίες και ξεπερασμένα ιδανικά, κάνει προσπάθειες ανέβει στην κοινωνική βαθμίδα. Οι σχέσεις μεταξύ των μελών της, χαρακτηρίζονται από φαινομενική ηθικότητα, η οποία κρύβει την κοινωνική συμβατικότητα. Μιλάμε δηλαδή για σχέσεις υποκρισίας και ψευτιάς και στενά ατομικού συμφέροντος, μπροστά στο οποίο εκμηδενίζεται κάθε ιδεολογία ή ηθική.  

γ) Η τρίτη τάξη είναι αυτή η οποία ναι μεν διαγράφεται στα έργα, αλλά χωρίς να έχει εμφατική παρουσία και πρόκειται για την τάξη των                                       

εργαζομένων. Την βλέπουμε να αντιπροσωπεύεται από λαϊκά άτομα όπως: εργάτες, υπαλλήλους, υπηρέτες κ.α. Τα αισθήματα που μας μεταφέρουν είναι γνησιότητα αισθημάτων και ηθικότητα στην στάση τους. Παρά όμως αυτά τα προτερήματά τους γίνονται θύματα των δυνατών.    

 Οι ήρωες λοιπόν στα έργα αυτής της κατηγορίας, είναι αστοί οι οποίοι αντιδρούν και επαναστατούν απέναντι στην διαφθορά της τάξης τους. Διαπιστώνουν την χρεοκοπία της και αποκαλύπτουν την ψευτιά που επικρατεί στις σχέσεις των μελών της, παράλληλα όμως γίνονται και οι καταλύτες που συντελούν στο γκρέμισμα της.

Στοιχεία που συνδέουν το έργο «οι Κούρδοι», με το θέατρο ιδεών.   

  Στο θέατρο των ιδεών, με τον τρόπο που αναπτύσσεται στην χώρα μας, θα μπορούσαμε να συμπεράνουμε την ύπαρξη συγκεκριμένων χαρακτηριστικών, ειδικά ως προς τη θεματολογία. Πάνω σε αυτό λοιπόν, βλέπουμε να προβάλλεται ένας εξελιγμένος ηθικός κώδικας και μια άλλη όψη στις ισορροπίες της ελληνικής οικογένειας, που έρχεται ως αποτέλεσμα της ευδιάκριτης αλλαγής που γίνεται της θέσης της γυναίκας σε αυτήν και που κληροδοτείται στο ελληνικό θέατρο λόγω της βαθιάς επιρροής των ιψενικών προτύπων, κατεδαφίζοντας ως ένα σημείο το προπύργιο του συντηρητισμού και των όποιων αναχρονιστικών αξιών. Σε μια κοινωνία που διαμορφώνεται μέσα στα πλαίσια της ταξικής ανισότητας, στην οποία η μεγαλοαστική τάξη κινεί τα νήματα εξαγοράζοντας ακόμη και  συνειδήσεις, με ανήθικα και ενίοτε παράνομα μέσα. Ο οραματιστής μικροαστός, οντάς φορέας σοσιαλιστικών ιδεών, αγωνίζεται να επιβιώσει έχοντας απέναντι του, τον αποκλεισμό, την περιθωριοποίηση και την ταξική καταπίεση.                                        

 Περνώντας τώρα στο έργο, βλέπουμε ότι είναι ένα τρίπρακτο κοινωνικό δράμα το οποίο μας εισαγάγει στον κόσμο των ιδεών, καθώς και των καθημερινών σχέσεων, όπως έχει αρχίσει να εμφανίζεται στο ευρωπαϊκό θέατρο της εποχής του. Ο χώρος που διαδραματίζεται η πλοκή του είναι μια αυλή από αυτές που οι μεγαλύτεροι σε ηλικία τις θυμούνται. Ακόμη και σήμερα μια βόλτα στην "συνοικία των θεών" στην Πλάκα, είναι ικανή να μας δείξει αρκετά τέτοια σπίτια με τις χαρακτηριστικές τους αυλές, που αποτελούσαν τον χώρο μάζωξης των οικογενειών που έμεναν σε αυτά.  

  Σε μια τέτοια αυλή, ενός φτωχόσπιτου μιας λαϊκής συνοικίας, διαδραματίζεται το έργο οι Κούρδοι, η δε πλοκή του αναφέρεται σε μια ηλικιωμένη γυναίκα, την Σταβρόπλενα η οποία ζει μαζί με τα παιδιά της τον Πέτρο και την Σμαράγδα.  Συγκάτοικοι στην ίδια αυλή είναι η νεαρή μοδίστρα Αννέτα μαζί με την ηλικιωμένη τυφλή μητέρα της, καθώς και ένα ζευγάρι Αρμένηδων (και οι δυο τελευταίες περιπτώσεις είναι αθέατες σκηνικά). Ο Πέτρος είναι φοιτητής νομικής και διακατέχεται από σοσιαλιστικές ιδέες, αρνούμενος να τελειώσει τις σπουδές του και να βρει εργασία. Ο πλούσιος ανεψιός της οικογένειας ο Βάσος, θέλει να αποπλανήσει την Αννέτα, κάτι το οποίο τελικά το κατορθώνει. Ο Πέτρος νομίζει πως ο Βάσος θέλει την αδελφή του και του απαγορεύει να έλθει στο σπίτι. Η Αννέτα δείχνει συμπάθεια προς τον Πέτρο, και εκείνος προς αυτήν τόσο, που είναι έτοιμος για δική της χάρη να αφήσει στην άκρη τις ιδέες του και να γίνει ένας κανονικός οικογενειάρχης. Το ζευγάρι  των Αρμενίων που ζει στην ίδια αυλή, τελικά αναγκάζεται να φύγει από την Ελλάδα λόγω της ανατρεπτικής του δράσης σε βάρος της Τουρκίας και των Κούρδων (Οι Κούρδοι παρουσιάζονται ως καταπιεστές, εκμεταλλευτές, βιαστές και γενικά εχθροί της λαϊκής και εργατικής τάξης). Ο Πέτρος ξυπνά χαράματα για να τους πάει μέχρι το λιμάνι του Πειραιά και τότε αντικρίζει τον Βάσο να βγαίνει από το σπίτι της Αννέτας. Απειλεί να τον σκοτώσει, αλλά δεν έχει τη δύναμη να το κάνει. Η Αννέτα αποκαλύπτει πως ο Βάσος μπήκε κρυφά στο σπίτι της με σκοπό να τη βιάσει. Η Σταβρόπλενα τελικά την συγχωρεί.  

  Στο έργο βλέπουμε σαφή αναφορά στο σοσιαλισμό, τον οποίο στην πρώτη πράξη η Στραβόπλενα που έχει μάθει να σκύβει το κεφάλι στους εξουσιαστές, είναι σφόδρα αντίθετη στην ιδεολογία του, μια και πιστεύει ότι πάει κόντρα στην παράδοση. Την παρακολουθούμε να αφορίζει, και ταυτόχρονα να προσεύχεται για τον γιο της «Τους σοσιαλιστές που να τους κοπούν οι μέρες...Ο γιόκας μου που να του βάλει φώτιση η χάρη της...» (Α' πράξη, σελ:58). Ο Πέτρος γνωρίζοντας τούς Αρμένιους αποκηρύσσει κάθε μορφή εξάρτησης ακόμη και της οικογένειας «Με γέννησες ε;...Και; με ρώτησες έμενα, πού με γέννησες;!» (Α' πράξη, σελ:70), και εμφανίζεται να είναι σε ιδέες μπροστά από όλα τα άτομα του στενού περιβάλλοντος του. Ο Βάσος είναι ο πλούσιος συγγενής και εμφανίζεται ως εκπρόσωπος της μεγαλοαστικής ανερχομένης τάξης, μάλιστα ειρωνεύεται τις ιδέες του Πέτρου «Είνε, βλέπετε, ο εβγενικότατος τρόπος των Σοσιαλιστών!..» ( Α' πράξη, σελ:65). Οι Αρμένιοι είναι χωρίς σκηνική παρουσία, αλλά παίζουν καθοριστικό ρόλο στους πρωταγωνιστές. Αναφέρονται ως φέροντες τις ιδέες της αναρχίας και του σοσιαλισμού, επηρεάζοντας άμεσα τον Πέτρο, για τον οποίο λέει η μάνα του, «Τόρα ξανάγινε. Οι φιλίες, πούπιασε με τους Άθεους τους Αρμένιδες...» (Α' πράξη, σελ:65). Εδώ ξεχωρίζουμε το πως σκέφτεται μια οικογένεια φτωχή της τότε εποχής, η οποία προσπαθεί να σταθεί στα πόδια της, απέναντι στις νέες ιδέες του σοσιαλισμού. Μάλιστα η νοοτροπία της εποχής, θεωρεί ξένο ως προς τα συνηθισμένα ότι είναι προοδευτικό.                                                                                           

 Η Αννέτα ως γνήσια εκπρόσωπος της εργατικής τάξης λυπάται τους εργαζόμενους «Και στο  ίπποδρόμιο, Σμαράγδα, κορμί πουλιέται..», «Να μου πείς οί παλιάτσοι...Εκείνος ο ντουντζές...να κυλιούνται, να βάφουνται, να μουγκρίζουν...και γιατί όλα αφτά; για το έρημο το ψωμί..»  (Β΄πράξη, σελ:75), κάτι το οποίο δεν κάνει η Σμαράγδα, που κοιτά την καλοπέραση της και την κοινωνική της άνοδο.                                               

Στην δεύτερη πράξη παρατηρούμε αναφορά στην θεωρεία της αναρχίας «Ή κ. Σόνια, που λές, με τον αδελφό της... είταν μπασμένοι στην "κοινότητα...σά να πούμε σένα σύλλογο άναρχικό...» (Β΄πράξη, σελ:79). Ενώ όταν αναφέρεται ο Πέτρος στο συγγραφικό έργο της Σόνιας η Αννέτα και η Σμαράγδα ξαφνιάζονται ευχάριστα και θαυμάζουν το έργο της, λέγοντας η μια «Μ΄αφτή κατανταίνει τρομερή γυναίκα» και η άλλη «Καλέ, αφτή ή ξανθούλα ή τόση δά;!...» (Β΄πράξη,σελ:82). Ο Βάσος με την δύναμη της τάξης του πιέζει αφόρητα την Αννέτα να πάει το βράδυ στο κρεββάτι της «...Έγώ θάρθώ κι΄ εσύ μήν έχεις άνοιχτά...» (Β΄πράξη, σελ:94).  Στην τρίτη πράξη η Σταβρόπλενα εξακολουθεί να έχει την χειρότερη ιδέα για τούς Αρμένιδες  «...Άνθρωποι ειν΄ άφτοί ή θεριά;...», αλλά όταν ο Πέτρος της εξηγεί, δίνοντας το παράδειγμα του παππού της «...σκότωσε τόσους στό σεφέρι, πώς σού φαίνεται; Θεριό...» (τρίτη πράξη σελ:103). και της εξιστορεί ότι ζητούν την λευτεριά τους από τον Τούρκο «...Γιά νά μήν τούς πέρνει ό κύρ Τούρκος κι΄ο κύρ Κούρδος,...την περιουσία τους καί τή ζωή τους,...Γιά αφτό τα κάνουνε...Είνε θεριό, όποιος ζητάει νά μήν είναι σκλάβος;...» (τρίτη πράξη σελ:104), η μέχρι τότε σκέψη της Σταβρόπλενας ανατρέπεται και συμπάσχει μαζί τους, αναλογιζόμενη ότι και ο δικός της λαός ήταν καπότες σκλάβος. Μάλιστα ζητά να τους δει «...Άμα κατεβούτε...θέλω νάν τούς χαιρετήσω...» (τρίτη πράξη σελ:104).  

  Στο τέλος του έργου διαδραματίζεται η σκηνή οπού αποκαλύπτεται η βρώμικη ηθική  της νεοαστικής τάξης στο πρόσωπο του Βάσου με τον βιασμό της Αννέτας, ενώ η Σταβρόπλενα σχολιάζει «...Οι Κούρδοι!...οι Κούρδοι!...» (τρίτη πράξη σελ:104), οπού Κούρδοι, αφήνεται να εννοηθεί ότι αναφέρεται μεταφορικά σε όσους καταπιέζουν, εκμεταλλεύονται, βιάζουν με την ανώτερη οικονομική τους επιφάνεια και την ανηθικότητα τους, την λαϊκή και εργατική τάξη.

 Οι σχέσεις εξουσίας 

Με τους Κούρδους ο Γ. Καμπύσης, στηριζόμενος στα δεδομένα της σύγχρονής του αστικής κοινωνίας παρουσιάζει ένα πρωτοποριακό για την εποχή του έργο, το οποίο τολμά να θίξει ζητήματα που αφορούν τις παραδοσιακές δομές της οικογένειας. Οι Κούρδοι θεωρούνται το πλέον ολοκληρωμένο θεατρικά δράμα του συγγραφέα, με ιδεολογικά πρωτοποριακά μηνύματα για την εποχή του. Στις σχέσεις εξουσίας παρατηρούμε: α) την οικογενειακή εξουσία μεταξύ μάνας και παιδιών που την βλέπουμε να αποτυπώνεται στο πρόσωπο της Σταβρόπλενας, η οποία είναι αρνητική απέναντι στο παιδί της στην αρχή του έργου, αλλά στην τρίτη πράξη μεταβάλλεται οριστικά προς το θετικότερο. β) Την εξουσία της μεγαλοαστικής τάξης καθώς και όσα αρνητικά αυτή εκπροσωπεί απέναντι στην λαϊκή τάξη, που στο έργο εμφανίζεται στο πρόσωπο του Βάσου και της Αννέτας που εκπροσωπεί στο έργο τις προλεταριακές λαϊκές μάζες. γ) Την σοσιαλιστική ιδέα, η οποία προσπαθεί να εμπνεύσει και να εξουσιάσει θετικά τον λαό και αντιπροσωπεύεται από τον υιό της Σταβρόπλενας τον Πέτρο. δ) Η ερωτική εξουσία, η οποία ασκείτε έντονα πάνω στον Πέτρο από την Αννέτα σε τέτοιο σημείο, που είναι έτοιμος να εγκαταλείψει τις ιδέες του για χάρη της. ε)Υπάρχει και μια άλλη σχέση, η όποια είναι μεν ως προς το σκηνικό καθαρά στα πλαίσια του συμβολισμού, πλην όμως στο έργο  δείχνει να έχει πραγματική επιρροή στα πρόσωπα του. Αναφέρομαι στο ζεύγος των Αρμενίων που διακατέχεται από τις αρχές του μηδενισμού, τις οποίες κάνει προσπάθεια να μεταφέρει στους γύρω του.  

Μορφή του ξένου στο έργο - σύγχρονη κοινωνική κατάσταση.    

  Ο ξένος στο έργο εμφανίζεται ως ο άγνωστος, ο επικίνδυνος, ο φορέας ιδεών που είναι ικανές να ανατρέψουν τα συνηθισμένα. Βέβαια, σταδιακά δείχνεται κατανόηση και συμπάθεια προς τα άτομα του έργου, που εκπροσωπούνται συμβολίστηκα από τους Αρμένιους. Αναλογιζόμενοι την θέση εκείνων των ανθρώπων με την σημερινή κατάσταση, βλέπουμε ότι οι αναλογίες λίγο πολύ παραμένουν οι ίδιες, αν και στο σήμερα οι πολίτες στην Ελλάδα εμφανίζονται με ένα πρόσωπο όπως αυτό του ρωμαϊκού θεού Ιανού που είχε δυο πρόσωπα. Από την μια υποδέχτηκαν με ανοιχτές αγκαλιές όσους έφυγαν από το μέτωπο του πόλεμου και της καταπίεσης (οι Αρμένιοι από τους Κούρδους), όπως ακριβώς έκανε ο Πέτρος στο έργο μας. Από την άλλη τούς αντιμετωπίζουν ως ξένο σώμα προς τα ήθη και έθιμα της χώρας, τελείως επιφυλακτικά και ενίοτε εχθρικά. Όπως εμφανίζεται να κάνει η Σταβρόπλενα στο έργο μας. Ίσως μια σωστή ενημέρωση να άλλαζε τον δεύτερο συσχετισμό. 

 Βλέπουμε λοιπόν ότι το θέατρο ιδεών είναι ένα σημαντικό θεατρικό κίνημα που εμφανίστηκε στην χώρα μας τέλη του 19ου και εκπροσωπεί το μοντέρνο θέατρο που έχει ιψενικό χαρακτήρα και αφήνει πίσω του, τα ξεπερασμένα γαλλικά έργα στρεφόμενο σε αυτά της βόρειας Ευρώπης. Θιγεί το ζήτημα των οικογενειακών σχέσεων και την επίδρασή τους από εξωγενείς παράγοντες και πιο συγκεκριμένα από την οργάνωση και λειτουργία της κοινωνίας, ενώ καυτηριάζει την ιδεολογική χειραγώγηση και εκμετάλλευση του λαού από την άρχουσα τάξη. Παρουσιάζει  ρεαλιστικά τις κοινωνικές σχέσεις, όπως είναι  διαμορφωμένες στα πλαίσια της αστικής τάξης της εποχής του συγγραφέα, ενώ χρησιμοποιεί παράλληλα τον συμβολισμό για να μεταφέρει μηνύματα. Ένα από τα χαρακτηριστικά έργα αυτού του είδους, είναι «Οι Κούρδοι» του Καμπύση.      

Βιβλιογραφικές πήγες

1. Γιάννη Καμπύση, Οι Κούρδοι – Το δαχτυλίδι της μάνας. Εκδόσεις: "Δωδώνη", Αθήνα – Γιάννενα: 1992.

2. Θόδωρος Γραμματάς, Το Θεατρικό έργο του Γιάννη Καμπύση. Εκδόσεις: Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Γιάννενα:1984.

3. Μέντορας, περιοδικό Επιστημονικών και Εκπαιδευτικών Ερευνών, τόμος 2, Αθήνα 2000.

4. Θεόδωρος Γραμματάς, Παναγιώτα Μήνη, Νεοελληνικό Θέατρο (1600-1940) – Κινηματογράφος. Εκδόσεις: ΕΑΠ, Πάτρα: 2008.

5. Πετράκου Κυριακή, Θεατρικές (σ)τάσεις και πορείες: Δεκαέξι μελετήματα για το νεοελληνικό θέατρο. Εκδόσεις Παπαζήση. Αθήνα: 2008.